W bieżącym roku dostawcy prognozują wzrost zysków z tytułu sprzedaży napędów elektrycznych. Najpopularniejszymi produktami z ich ofert są silniki asynchroniczne, które są najczęściej zainstalowane w zakładach. Użytkownicy dobrze oceniają współpracę z dostawcami, jednak chcieliby, aby dostawcy zmniejszyli ceny i poprawili jakość świadczonego wsparcia technicznego.
Ankietowani przez Control Engineering Polska użytkownicy napędów elektrycznych najczęściej stosują je w aplikacjach związanych z przeniesieniem napędu (70%), wentylacją (59%) i taśmociągami (57%). Jedna trzecia respondentów wykorzystuje tego typu urządzenia w windach i podnośnikach, 32% z nich ? w odpylaniu, 25% ? w transporcie (wózki, transportery), a jedynie 7% ? w walcowaniu. Według użytkowników inne aplikacje, w których funkcjonują napędy elektryczne, to: pompy, sprężarki, roboty, przesiewacze, kruszarki, obrabiarki i wszędzie tam, gdzie istnieje potrzeba regulacji obrotów, momentów itp.
Dostawcy napędów elektrycznych twierdzą, że oferowane przez nich urządzenia wykorzystywane są najczęściej w aplikacjach mających związek z transportem, wentylacją i taśmociągami (53%). Prawie połowa ankietowanych jest też zdania, że produkty te są stosowane w przenoszeniu napędu, natomiast jedna trzecia uważa, że w windach i podnośnikach. Najmniejsza liczba dostawców upatruje wykorzystanie napędów w odpylaniu i walcowaniu (po 7%).
Ranking popularności silników
W swoich aplikacjach napędowych przeważająca liczba użytkowników ma najczęściej zainstalowane silniki asynchroniczne (86%). Dostawcy informują, że tego typu urządzenia cieszą się największym zainteresowaniem ze strony klientów (67%). Drugim popularnym w zakładach silnikiem jest synchroniczny (41%), a trzecim ? krokowy (34%). W rankingu dostawców zajmują one odpowiednio trzecie i czwarte miejsce (27% i 20% odpowiedzi). Co ciekawsze silniki bezszczotkowe, które są na drugiej pozycji najczęściej nabywanych (40%), mają zastosowanie tylko u 18% użytkowników. Z odpowiedzi zebranych zarówno od dostawców, jak i ich klientów wynika, że silniki liniowe charakteryzują się najmniejszym popytem. Inne wykorzystywane silniki to prądu stałego DC i komutatorowe (wykres 1).
33% dostawców informuje, że 81?100% sprzedanych napędów to napędy z falownikami. Według ponad jednej czwartej z nich stanowią one od 0 do 20% wszystkich przeprowadzonych transakcji. W przypadku 20% respondentów tego typu urządzenia to 41?60%, a 13% wskazuje zakres 6180% zakupów.
W zakładach 93% ankietowanych użytkowników stosuje napędy z przekładniami, a 68% z nich ? napędy elektryczne softstart.
Regulacja i falowniki a silniki
Praktycznie wszystkie wykorzystywane napędy mają regulację prędkości obrotowej (wykres 2). Do sterowania prędkością silników synchronicznych używa się głównie falowników innego producenta niż wytwórcy silnika (68%). Mniej niż połowa użytkowników stosuje dedykowany falownik tego samego producenta zakupiony w zestawie z silnikiem. Najrzadziej prędkością silnika steruje się za pomocą prostego generatora częstotliwości. Wynika to z faktu, że w pracy wymagana jest jedynie stała prędkość ? bez regulacji (wykres 3).
Największy odsetek użytkowników (23%) informuje, że spośród wszystkich stosowanych w zakładzie napędów 2140% urządzeń ma regulowaną prędkość obrotową, a według najmniejszego odsetka (9%) ? 4160% urządzeń. W przypadku 28% respondentów 020% napędów wyposażonych jest w falowniki. Dokładne wyniki związane z tym pytaniem znajdują się w tabeli 1.
Najpopularniejsze moce silników
Dostawcy ankietowani przez Control Engineering Polska informują, że największym popytem cieszą się napędy o mocach 15 kW (87% odpowiedzi). Kolejne popularne urządzenia z ich oferty mają moce 510 kW (60%),
100500 W i 0,51 kW (po 47% odpowiedzi). Według ponad jednej czwartej dystrybutorów i producentów dobrze sprzedają się napędy o mocy 10100 kW, a według 20% z nich: 20100 W. Najmniejszym popytem cieszą się urządzenia o mocach 100500 kW.
Moc najczęściej stosowanych przez użytkowników silników wynosi 15 kW (66%). Kolejnymi popularnymi mocami napędów są:
0,51 kW (59%), 510 kW (55%) oraz 10100 kW (52%). Mniej niż jedna trzecia ankietowanych stosuje napędy 100500 kW (30%) i 100500 W (23%), a mniej niż jedna czwarta: 0,51 MW (16%), 20100 W (14%), 0,520 W (11%) i powyżej 1 MW (7%).
Popularność serwonapędów
W ofercie 87% dostawców znajdują się serwonapędy. Ich udział w ogólnej sprzedaży oferowanych napędów elektrycznych według 23% ankietowanych wynosi 81100%. Bardzo rzadko zdarza się, aby był on w granicy 6180%.
W przypadku ankietowanych użytkowników 59% z nich stosuje w swoich aplikacjach serwonapędy. Największa liczba reprezentantów zakładów przemysłowych twierdzi, że serwonapędy stanowią 020% wszystkich stosowanych w ich firmie napędów. U jedynie 3% z nich to serwonapędy są jedynymi wykorzystywanymi napędami (wykres 5.).
Tegoroczne plany finansowe
Aktualny rok według 58% badanych użytkowników będzie czasem, kiedy zakupią oni nowe lub rozbudują stare układy napędowe w zakładzie. Niecałe trzy czwarte z nich nie planuje w 2010 roku wymiany napędów elektrycznych ze względów ekonomicznych, takich jak redukcja zużycia energii i podniesienie sprawności napędów.
W 2009 r. 60% ankietowanych dostawców napędów elektrycznych na rynku polskim odnotowało wzrost sprzedaży jedynie o 020%. Największy przychód (o 6180%) zarejestrowany został jedynie przez 7% z nich (wykres 6)! W 2010 r. większość respondentów spodziewa się wzrostu zysków z tytułu przeprowadzonych transakcji. Wpływać na to ma między innymi ponowne inwestowanie w projekty, które zostały odłożone w czasie w związku z kryzysem gospodarczym.
? Oczywiście spodziewamy się wzrostu sprzedaży napędów. Powodem jest przede wszystkim ożywienie gospodarcze, które jest obserwowane od początku 2010 r. ? mówi Piotr Augustynek, starszy specjalista ds. automatyki z firmy Wobit. ? Takiego wzrostu pozwalają nam oczekiwać wydłużone terminy realizacji zamówień przez naszych dostawców i producentów napędów. Powodem dłuższych terminów jest przede wszystkim wzrost liczby zamówień ze strony klientów końcowych.
Do takiego, a nie innego rozwoju sytuacji na rynku, według Zbigniewa Chudzika, project managera z Festo, mają się przyczynić również: postępująca automatyzacja procesów, nacisk na ciągły wzrost wydajności, zwiększanie precyzji i dokładności urządzeń, a także wymóg elastyczności (automatycznej zmiany konfiguracji) urządzeń. Dodatkowe argumenty za wzrostem przedstawia Tomasz Kochanowski, product manager z Astor :
? Powszechne stosowanie napędów spowodowane jest ich coraz niższą ceną, dużymi możliwościami sterowania oraz ciągłym rozwojem urządzeń, podyktowanym olbrzymią konkurencją na tym rynku. Obniżenie kosztów stosowania napędów oraz oszczędności energii z tym związane otwierają z kolei nowe możliwości zastosowań, w prostych aplikacjach, gdzie ich stosowanie dotychczas nie miało uzasadnienia ekonomicznego. Ten czynnik w połączeniu z ożywieniem gospodarczym pozwala z optymizmem prognozować tegoroczny wzrost w sprzedaży napędów.
Ogólnie dostawcy, na podstawie doświadczeń rynkowych, uważają, że tendencja rozwoju sprzedaży napędów elektrycznych w Polsce jest wzrostowa i zawiera się w przedziale 1530%.
Czynniki sprzedażowe
Najistotniejszymi parametrami technicznymi i funkcjonalnymi, jakie wpływają na decyzję o zakupie konkretnych silników elektrycznych, są, według ankietowanych użytkowników, niezawodność i trwałość tego typu urządzeń (91%). Zaraz po nich największą uwagę zwraca się na cenę produktu (71%) i wsparcie techniczne ze strony dostawców/producentów (59%). Dla połowy respondentów ważna jest sprawność energetyczna napędu. 46% z nich przy zakupie zwraca uwagę na prostotę obsługi napędu i koszty jego eksploatacji, a 43% ? na możliwość regulacji prędkości obrotowej w dużym zakresie. Na decyzję o zakupie mniej niż jednej trzeciej użytkowników wpływa szybkość i charakter reakcji napędu na zmianę momentu obciążenia, stabilność prędkości obrotowej, jakość oprogramowania do konfiguracji lub sterowania sprzętem, oddziaływanie na sieć zasilania (kwestia jakości energii elektrycznej), a także dostęp do zaawansowanych funkcji zatrzymania napędu.
Przy nabywaniu napędów elektrycznych najrzadziej bierze się pod uwagę możliwości autokalibracji parametrów (16%) oraz możliwość i łatwość łączenia silników w zespoły napędowe (synchronizacja itp.).
Ankietowani dostawcy uważają natomiast, że na wybór napędów wpływa przede wszystkim wsparcie techniczne z ich strony oraz niezawodność i trwałość sprzedawanego produktu. Najmniejszą rolę ma odgrywać sprawność energetyczna napędu, a także szybkość i charakter reakcji napędu na zmianę momentu obciążenia (wykres 7).
Poziom wsparcia technicznego
55% badanych przez Control Engineering Polska użytkowników silników elektrycznych, układów napędowych i serwonapędów ocenia dobrze usługę wsparcia technicznego ze strony dostawców tego typu produktów. Dla 34% z nich współpraca odbywa się na poziomie średnim, a dla 9% ? na słabym. Jedynie niewielki odsetek uznał obsługę za bardzo dobrze wykonywaną. Natomiast 2% użytkowników twierdzi, że jest ona bardzo słaba.
Standardowo użytkownicy oczekują od dostawców zmniejszenia ceny sprzedawanych przez nich silników, napędów i serwonapędów. Dodatkowo chcą szybkiego wsparcia technicznego w razie awarii i dostarczenia silnika zastępczego. Mają również nadzieję, że spadek niezawodności stosowanych przez nich przemienników jest zjawiskiem, które szybko przeminie.
Dostawcy określili, jak często użytkownicy proszą o pomoc w kwestiach związanych z napędami. Do 27% badanych firm ich klienci bardzo często zwracają się z prośbą o wsparcie zarówno przy doborze, jak i przy uruchamianiu napędów. W czasie eksploatacji użytkownicy już tylko kilka razy kontaktują się z dostawcą (tabela 2).
Innowacje w napędach
W ostatnich kilkunastu miesiącach do napędów wprowadzone zostały przeróżne innowacyjne technologie i rozwiązania. Według Zbigniewa Chudzika z Festo wdrożono nowe zaawansowane funkcje parametryzacji i oprogramowania konfiguracyjnego, moduły komunikacyjne oraz oprogramowanie umożliwiające: automatyczną integrację napędów z dowolnym systemem sterowania, rozszerzenie funkcji wymiany danych w systemach sterowania nadrzędnego, a także zwiększenie funkcjonalności autotuningu. Piotr Augustynek z Wobitu dodaje, że na rynku pojawia się coraz większa liczba napędów zintegrowanych ze sterowaniem i portami komunikacyjnymi typu CAN, ProfiBus, ProfiNet itd. Możliwa staje się także obsługa silników z magnesami trwałymi. Michał Osiecki, automation & drive product engineer firmy Omron Electronics, informuje, że jest to osiągalne dzięki popularnym seriom falowników.
Marek Sudolski, dyrektor biura handlowego Apator Control, zwraca uwagę na wprowadzanie do napędów nowych modułów sieci i modułów bezpieczeństwa sterowania SM-Safety. Natomiast firma SEW-EURODRIVE Polska proponuje swoim klientom najwyższej klasy niestandardowe rozwiązanie, takie jak Mechatroniczny System Napędowy MOVIGEAR, który już dziś znacznie przewyższa wymogi klasy sprawności IE4 (silniki o najwyższej sprawności ? Super Premium Efficiency).
? W naszych napędach znacząco poprawiono obsługę i funkcjonalność ? chwali się Mariusz Snowacki, współwłaściciel firmy HF Inverter Polska. ? Wprowadziliśmy szereg unikatowych rozwiązań, przykładowo ? szybkie wejście i wyjście licznikowe do częstotliwości maksymalnie 50 kHz.
Zmiany w technologii dosięgły również serwonapędów. Łukasz Mik, doradca ds. techniczno-handlowych w Multiprojekcie, informuje, że w serwonapędach z rodziny e100 wprowadzono uproszczony sterownik ruchu MintLite, pozwalający na zredukowanie kosztów o zewnętrzny sterownik. W produktach Mitsubishi Electric między innymi poprawiono energooszczędność i zwiększono szybkość odpowiedzi serwonapędów. Do oferty wprowadzono także jeszcze bardziej wydajne serwosilniki. W przypadku Automationstechnik, do asortymentu trafiły serwa firmy Bosch-Rexroth, wktórych rozwinięty jest protokół SERCOS III, umożliwiający pełną synchronizację osi i rozbudowę o modułyWe/Wy.
Trendy rynkowe
Poprosiliśmy dostawców, aby określili, w jakim kierunku zmierzają technologie w segmencie napędów elektrycznych i czego w najbliższych latach mogą się spodziewać użytkownicy. Romuald Lis, kierownik branży w Bosch-Rexroth, twierdzi, że należy się spodziewać optymalizacji sprawności napędów i wprowadzenia napędów hybrydowych (np. elektryczno-hydraulicznych) celem poboru energii tylko wtedy, gdy jest potrzebna. Dodatkowo będzie zwracana duża uwaga na ochronę środowiska. Zbigniew Chudzik z Festo wymienia inne trendy, jakie zauważa na rynku. Są to przede wszystkim: zwiększenie efektywności energetycznej napędów, integracja z układami sterującymi (PLC), włączenie funkcji PLC w pozycjonery silników, wprowadzenie zaawansowanych funkcji diagnostycznych, wykorzystanie on-line monitoringu w pracy napędów, rozszerzenie zakresu stosowania silników liniowych oraz zwiększenie funkcjonalności sterowania ruchem.
? Zgodnie z oczekiwaniami rynku tworzymy modułowe systemy napędowe, które zoptymalizowane są pod względem energooszczędności ? w tym silniki energooszczędne typu: DR E: silnik o wysokiej sprawności (IE2) EFF 1 oraz DR P: silnik o bardzo wysokiej sprawności (IE3) EFF Premium ? o planach SEW-EURODRIVE Polska mówi Małgorzata Tylska, koordynator ds. marketingu.
Zdaniem Łukasza Mika z Multiprojektu dynamiczny rozwój silników liniowych będzie powodował obniżenie ich cen, a co za tym idzie, zwiększenie dostępności i pojawienie się ich w miejsce napędów z mechanicznym przeniesieniem ruchu obrotowego na liniowy. Dalszego spadku cen prostych napędów (np. przemienników częstotliwości ze sterowaniem skalarnym) spodziewa się także Mariusz Snowacki z HF Inverter Polska.
? W najbliższych latach na pewno można się spodziewać pojawiania coraz większej liczby systemów modularnych, w skład których wchodzą silniki, przekładnie, sterowniki i akcesoria zintegrowane w jednej obudowie ? mówi Piotr Augustynek z Wobita. ? W takich przypadkach prace aplikacyjne ograniczają się do doprowadzenia sygnałów We/Wy oraz komunikacyjnych. Praca w sieci z różnymi elementami wykonawczymi, komunikującymi się w tym samym standardzie, to kolejny kierunek producentów napędów.
Przedstawiciele firmy Amtek i Mitsubishi Electric poruszają temat dalszej miniaturyzacji rozmiarów i polepszenie sprawności napędów. Grzegorz Andrzejczyk dodaje, że jednym z trendów na rynku będzie integracja napędów falownikowych oraz serwonapędów w zaawansowanym systemie sterowania ruchem. Dodatkowo według niego powszechne stanie się sterowanie napędów poprzez sieci przemysłowe.
Tendencje rozwoju sprzedaży napędów elektrycznych w Polsce w 2010/2011 roku
Tomasz Kochanowski, menedżer produktu, ASTOR
Spowolnienie gospodarcze zaobserwowane w ubiegłym roku na pewno osłabiło trend wzrostowy sprzedaży napędów. Było to spowodowane wstrzymaniem inwestycji w wielu zakładach, zwłaszcza w przemyśle ciężkim, branży metalurgicznej czy przemyśle samochodowym. Obecnie można zaobserwować ożywienie i stopniowy powrót inwestorów do zaplanowanych inwestycji. Pomimo że ożywienie gospodarcze jest już widoczne, uważam, że wielu klientów będzie mocniej niż uprzednio zwracać uwagę na elementy wpływające na koszty wdrożenia i użytkowania, czyli na cenę urządzenia, wsparcie techniczne ze strony dostawcy, prostotę konfiguracji z poziomu komputera lub panelu LCD, sprawność i niezawodność urządzenia czy funkcje oszczędzania energii. Obniżenie kosztów stosowania napędów oraz oszczędności energii z tym związane otwierają z kolei nowe możliwości zastosowań, w prostych aplikacjach gdzie ich stosowanie dotychczas nie miało uzasadnienia ekonomicznego. Ten czynnik w połączeniu z ożywieniem gospodarczym pozwala z optymizmem prognozować wzrost sprzedaży napędówelektrycznych w kolejnych latach.
Silniki asynchroniczne najbardziej niezawodne
Marcin Nowicki, dział sprzedaży, ABB
Silniki asynchroniczne indukcyjne klatkowe są najbardziej niezawodne spośród wszystkich rodzajów silników elektrycznych. Ich głównymi zaletami są: niewielkie gabaryty, niezawodność, prosta konstrukcja, niskie koszty eksploatacji oraz zakupu, dobre właściwości ruchowe, możliwość zastosowania w pomieszczeniach i strefach zagrożonych wybuchem lub pożarem, co pozwala zapewnić odpowiedni poziom bezpieczeństwa przeciwpożarowego.
W dobie stale rozwijających się procesorów oraz produktów energoelektroniki w bardzo prosty sposób możemy sterować silnikami AC, tj. szybkością zmian momentu obrotowego oraz prędkością obrotową. W związku z tym sprzedając silnik indukcyjny klatkowy klient zainteresowany jest również przemiennikiem częstotliwości.
Silnik asynchroniczny klatkowy sterowany przemiennikiem częstotliwości gwarantuje parametry pracy niemal identyczne jak o wiele bardziej kosztowny i droższy w eksploatacji silnik prądu stałego. Poczynając od dźwigów, w których można uzyskać maksymalny moment obrotowy już przy zerowej prędkości obrotowej (poniżej 1 Hz), na trakcji elektrycznej kończąc, gdzie w najnowszych pociągach i tramwajach stosowane są właśnie tego typu napędy.
Główne obszary zastosowań: cementowy i górniczy (wentylatory i pompy), chemiczny i petrochemiczny (pompy, wytłaczarki, kompresory, mieszalniki i dmuchawy), metalurgiczny (wentylatory i pompy), papierniczy i celulozowy (wentylatory, pompy, rafinery), wytwarzanie energii (młyny węglowe, wentylatory), wodociągi i kanalizacja (pompy), stanowiska testowe i tunele aerodynamiczne.
Kierunki rozwoju napędów
Marek Sudolski, dyrektor biura handlowego, Apator Control
Po pierwsze należałoby sprecyzować, co rozumiemy pod pojęciem napędów. Najczęściej tym pojęciem określamy przemienniki częstotliwości, powszechnie nazywane falownikami. Często zapomina się, że napędy to również układy prądu stałego, układy serwo, czy też zwykłe układy łagodnego rozruchu. Napędy prądu stałego, choć nierozwijające się już tak dynamicznie jak inne układy, swoimi możliwościami programowania i współpracy z nowoczesnymi systemami sterowania, podążają za rozwojem falowników. Aktualnie obserwowany rozwój układów napędowych przebiega w kilku kierunkach. Jeśli rozpatrujemy typy układów napędowych, to z pewnością najszybszy rozwój występuje w napędach serwo i falownikach. Kiedy przyjrzymy się samym możliwościom napędów, to z pewnością jednym z głównych kierunków ich rozwoju jest wyposażanie ich w jak największe możliwości programowe. Pozwala to na wyeliminowanie z układów sterowania dodatkowych sterowników PLC. Napędy takie pozwalają jednocześnie na współpracę z wieloma przemysłowymi sieciami komunikacyjnymi, w tym również coraz popularniejszymi sieciami opartymi na infrastrukturze sieci Ethernet.
Dodatkowo do układów tych wprowadza się wiele funkcji bezpieczeństwa, zapewniających ich zgodność z normami bezpieczeństwa maszyn. Oczywistym trendem w rozwoju napędów jest również wzrost ich niezawodności działania, a co za tym idzie wydłużanie przez producentów okresu gwarancji na oferowane przez nich napędy. Oddzielnym kierunkiem rozwoju rynku są układy napędowe stanowiące kombinację silników z elektroniką, przeznaczone do zabudowy bezpośrednio na ciągach technologicznych. Kierunków rozwoju jest oczywiście znacznie więcej i zależą one w dużej mierze od rynku docelowego, dla którego produkowane są poszczególne rodziny układów napędowych.
Coraz większy nacisk na cenę
Tobiasz Witor, asystent zarządu, Lenze Polska
Wymagająca konkurencja, nacisk na obniżanie kosztów, niższe marże to czynniki, z którymi coraz częściej w branży dóbr inwestycyjnych konfrontowani są menedżerowie i specjaliści od spraw sprzedaży. Dotyczy to szczególnie przemysłu maszynowego oraz dostawców związanych z tą branżą.Nie wystarcza już tylko obniżyć koszty materiałów. Coraz częściej trzeba przeanalizować całe procesy. Koszty produkcji, zaopatrzenia, konstrukcji i uruchamiania mają w sobie duży potencjał racjonalizacyjny. Jednak na pierwszy plan wysuwa się tu koszt eksploatacji urządzeń. Wiele opracowań na temat kosztów eksploatacji napędów elektrycznych dowodzi, że to właśnie ten czynnik ma największy wpływ na LCC. W przypadku małych silników do 7,5 kW koszt zużywanej energii stanowi około 90% w LCC. Dla silników większej mocy udział ten jest jeszcze większy.
Klienci proszą o pomoc dostawców
mgr inż. Jan Auguściuk, dyrektor techniczny, Automatech
Klienci AUTOMATECH dzielą się podstawowo na dwie grupy. Pierwsza z nich to tacy, którzy potrzebują niezawodnych i łatwych we wdrożeniu falowników, np. VSA/VSC Emotron do maszyn, które oferujemy, i ze względu na nieskomplikowanie aplikacji sami sobie dają radę we wdrożeniu układu napędowego, a w przypadku jakichkolwiek pytań wystarcza zazwyczaj nasze wsparcie telefoniczne.
Druga grupa klientów, to tacy, którzy potrzebują albo dużego napędu (bo mamy w ofercie falowniki do nawet 3 MW 400?690 V np. dla młynów czy wentylatorów) i równocześnie do dość skomplikowanej aplikacji (np. dotyczy to zastosowań suwnicowych falowników VFX 2.0 Emotron). To samo dotyczy dużego napędu do takich urządzeń, gdzie potrzebne są bardzo specjalizowane funkcje, jak np. do sterowania jednym falownikiem zestawem wielu pomp. W przypadku tej grupy klientów zazwyczaj oczekiwane i zapewniane przez AUTOMATECH jest nasze wsparcie zarówno w fazie projektowej, jak również rozruchowej na miejscu instalacji. W takiej sytuacji oczywiście klient potrzebuje wsparcia szczególnie w przypadku budowy pierwszych aplikacji tego rodzaju, bo takie wdrożenie jest jednocześnie najlepszym szkoleniem użytkowników na przyszłość.
Za pomoc w opracowaniu raportu szczególnie dziękujemy firmom: Amtek, Apator Control, ASTOR, Automationstechnik, Beckhoff Automation, Bosch-Rexroth, Festo, HF Inverter Polska, Lenze Polska, Mitsubishi Electric Europe B.V. Oddział w Polsce, Multiprojekt, Omron Electronics, SEW-EURODRIVE Polska oraz Wobit Witold Ober. Dziękujemy również wszystkim czytelnikom magazynu Control Engineering Polska, którzy wzięli udział w ankiecie.